Ochrona osób zgłaszających naruszenia prawa, czyli klika słów o „sygnalistach”
Na stronie Rządowego Centrum Legislacji opublikowany został kolejny projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa wraz z uzasadnieniem. Pomimo że zgodnie z przepisami Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 roku w sprawie osób zgłaszających naruszenia prawa Unii (tzw. Dyrektywy o sygnalistach), do dnia 17 grudnia 2021 roku państwa członkowskie były zobowiązane do wprowadzenia w życie przepisów umożliwiających przedsiębiorcom wypełnienie obowiązku ustanowienia procedur pozwalających na dokonywanie zgłoszeń wewnętrznych, to na krajową ustawę – biorąc pod uwagę aktualne tempo prac legislacyjnych – przyjdzie nam jeszcze trochę poczekać.
Aktualnie w polskim systemie prawnym brak jest kompleksowej regulacji poświęconej ochronie tzw. sygnalistów, jak jest to rozumiane powszechnie (nie istnieje bowiem definicja ustawowa tego określenia lub jego odpowiednika), tj. osób, które działając w dobrej wierze i w interesie publicznym zgłaszają lub ujawniają informacje o naruszeniach prawa. Zauważyć przy tym trzeba, że powyższe, powszechne rozumienie jest bardzo pojemne, a zatem osoba zgłaszająca lub ujawniająca informacje o naruszeniach prawa, zależnie od okoliczności, będzie posiadała zróżnicowane uprawnienia, względnie rolę procesową, wobec ewentualnego podmiotu prawnego, organów ścigania, sądów lub innych organów publicznych oraz w ewentualnych postępowaniach przed tymi organami. W szczególności nie istnieją odrębne regulacje na gruncie prawa pracy, które bezpośrednio odnosiłyby się do sygnalizowania i specyficznie kształtowały sytuację prawną sygnalisty w związku z dokonanym zgłoszeniem lub ujawnieniem.
Jak czytamy w uzasadnieniu do projektu, ustawa ureguluje warunki objęcia ochroną w związku ze zgłoszeniem lub publicznym ujawnieniem naruszenia prawa, włączając w to okoliczności, w których możliwe będzie dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia informacji o naruszeniu prawa, pojęcie naruszenia prawa, sposób postępowania zgłaszającego (tryb zgłoszenia lub ujawnienia publicznego) i wymogi co do rzetelności zgłaszanych informacji związane z przesłanką uzasadnionych podstaw dokonania zgłoszenia. Dopełnienie warunków będzie wiązało się z objęciem ochroną przewidzianą w ustawie. Zakresem ustawy objęte będzie zgłaszanie naruszeń prawa niezależnie od tego, czy dokonywane będzie przez świadczących pracę w ramach stosunku pracy, czy też przez inne osoby, które powzięły wiadomość o naruszeniu prawa w kontekście związanym z pracą, niezależnie od podstawy prawnej i formy świadczenia pracy lub pełnienie służby, jak również niezależnie od tego, czy dany stosunek prawny ma zostać dopiero nawiązany, istnieje czy już ustał. Środki ochrony stosowane będą odpowiednio także wobec innych osób, takich jak osoby pomagające w dokonaniu zgłoszenia, osoby trzecie powiązane ze zgłaszającym oraz podmioty powiązane ze zgłaszającym, w szczególności stanowiące własność lub zatrudniające zgłaszającego. Powyższe w szczególności odpowiada wymogom art. 4 Dyrektywy o sygnalistach.
Zgłoszenie lub publiczne ujawnienie informacji o naruszeniu może niekiedy skutkować odpowiedzialnością osoby lub osób, których dotyczy zgłoszenie. Jednocześnie zgłoszenie lub ujawnienie informacji nieprawdziwych godzi w prawnie chronione dobra takich osób. Dlatego też ustawa uwzględni potrzebę ochrony praw osób, których dotyczy zgłoszenie lub publiczne ujawnienie nieprawdziwych informacji o naruszeniu. Ustawa przewiduje trzy tryby możliwego postępowania (zgłoszenia lub ujawnienia) w charakterze reakcji na powziętą informację o naruszeniu, tj. skierowanie zgłoszenia do podmiotu prawnego, do organu publicznego (ponadto także do Rzecznika Praw Obywatelskich) oraz ujawnienie publiczne. W powyższym zakresie w ustawie określone zostaną tryb zgłaszania, w tym podmioty, do których zgłoszenie może być kierowane, oraz zasady postępowania w związku z przyjęciem zgłoszenia, wobec zgłaszających.
Sygnaliści będą chronieni przed wszelkiego rodzaju działaniami odwetowymi lub innego rodzaju niekorzystnym traktowaniem z tytułu dokonanego zgłoszenia, w szczególności przed: niekorzystnym traktowaniem w zatrudnieniu, postępowaniami dyscyplinarnymi, rozwiązaniem umowy o pracę lub innego stosunku prawnego, roszczeniami sądowymi o odszkodowanie lub inne zadośćuczynienie, niezależnie od tego, czy działania te są podejmowane z tytułu naruszenia przez sygnalistę zobowiązań umownych (np. umowy o zachowaniu poufności), czy np. z tytułu zniesławienia lub naruszenia dóbr osobistych. Działania zmierzające do rozwiązania stosunku prawnego z powodu zgłoszenia będą bezskuteczne, a postanowienia umów lub polityk wewnętrznych, które bezpośrednio lub pośrednio będą wyłączać lub ograniczać prawo do dokonania zgłoszenia, będą uznane za nieważne. W przypadku działań odwetowych lub innego niekorzystnego traktowania sygnaliści będą mogli dochodzić odszkodowania w kwocie nie niższej niż ustawowe minimalne wynagrodzenie za pracę (w 2022 r. wynosić ono będzie 3 010 zł brutto). Ciężar dowodu, że podjęte wobec sygnalisty działania nie miały charakteru odwetu za dokonane zgłoszenie, będzie obciążał daną organizację. Ochrona będzie przysługiwała osobom dokonującym zgłoszenia w dobrej wierze (tj. zgłaszający powinien mieć uzasadnione podstawy, by sądzić, że zgłoszona informacja o naruszeniu jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia), za pośrednictwem wewnętrznych (wewnątrzzakładowych) lub zewnętrznych (udostępnionych przez właściwe organy państwowe) kanałów zgłoszeń lub w formie ujawnienia publicznego.
Projektowana ustawa nie będzie przewidywać pierwszeństwa dokonania zgłoszenia za pośrednictwem wewnętrznych kanałów – sygnalista będzie mógł od razu zgłosić naruszenie z wykorzystaniem kanałów zewnętrznych. Jednak w przypadku ujawnienia publicznego sygnalista będzie mógł korzystać z ochrony pod warunkiem, że najpierw skorzystał z wewnętrznych lub zewnętrznych kanałów zgłoszeń, ale w odpowiedzi na takie zgłoszenie nie podjęto w terminie żadnych odpowiednich działań.
